Сместен на падините на Еленица, северозападно од Струмица, Вељушкиот манастир ги храни духовните потреби на верниците речиси цел милениум. Овој православен христијански храм е основан во 1080 година, а извори чија содржина е зачувана до наше време сведочат за неговата богата историја.
„На оние што се нафатиле на некакво добро и богоугодно дело, не само што не треба да им се попречува и пресекува стремежот кон доброто, туку треба, по можност, да се поткрепуваат, да им се помага во усилбите и да се засилува нивната ревност. А ако она што се прави Му е посветено на Бога, со сосема ново устројство и врз новосоздадени темели, тогаш уште поприлично е сета грижа да се насочи кон таа работа, за да не се занемари и да не биде забавена со текот на времето… за да не пропадне и да не се врати повторно во старото и првобитно непостоење“, вака започнува хрисовулот на византискиот цар Алексиј I Комнин од 1085 година, во кој царот му подарува самогосподство, самоуправа и самовласност на Вељушкиот манастир, кој тој години подоцна и лично го посетил.
Во дворот на манастирот денеска беше промовирана книгата „Прилози за историјата на Манастирот Вељуса“, која на македонските читатели им ја пренесува токму таа писмена оставина. Уредник на изданието е Сашо Цветковски, дописен член на МАНУ, предговорот на книгата е во авторство на викарниот епископ Јаков Стобиски, а преводот на оригиналните текстови од византиски грчки на македонски е на Војислав Саракински и Атанасиј Арсоски. Издавач на книгата е Општина Струмица.
„Знаејќи дека осумдесеттите години на минатиот век професорот Миљковиќ-Пепек објави една поголема монографија за Манастирот Вељуса, но претежно насочена кон историско-уметничките вредности на самиот манастир, овојпат се одлучивме малку да поговориме и да се задржиме на најсуштествените работи од историјата на Манастирот Вељуса, а тоа се историските извори, историските документи и сѐ она што се подразбира под таа стара, автентична архива на Манастирот Вељуса, која, морам да кажам дека е единствена која еден наш манастир од средниот век или доцниот среден век ја поседува. Тоа е она што Манастирот Вељуса го чини единствен и затоа нашата цел беше на овој начин да ги афирмираме можеби веќе подзаборавените документи од таа архива“, рече академикот Цветковски при неговото обраќање на промоцијата на книгата.
Преводот на изворите од византиски грчки првично го направил историчарот и класичар, универзитетскиот професор Војислав Саракински, а отец Атанасиј Арсоски со неговото длабоко познавање на овој јазик придонел за пренесување на автентичниот дух на изворите. Инаку, оригиналите и денес се чуваат во ризницата на манастирот Ивирон на Света Гора, чиј метох бил Вељушкиот манастир. Уредникот на изданието Цветковски на промоцијата рече дека претходно се сметало дека архивата за Вељуса во Ивирон е изгубена, но во 1990-тите била пронајдена, па научниците можат да пристапат кон истражување на овие вековни документи, меѓу кои се хрисовули, повелби на византиските цареви од династијата Комнени, како и можеби највредниот документ, типикот на Вељушкиот манастир, за кој Цветковски подвлече дека е единствениот средновековен типик на наш манастир кој е автентично зачуван до наши дни.
Во неговото обраќање на промоцијата, Цветковски предложи во Вељушкиот манастир да се обнови една традиција од времето на монахот Мануил, посведочена во типикот, а тоа е секоја година на 21, 22 и 23 ноември да се чита вељушкиот типик. „Една убава традиција да се воспостави во манастирот и на еден свечен, литургиски начин тоа да се продолжи“, рече тој.
Викарниот епископ Јаков Стобиски зборуваше за двата ктиторски натписи врз мермерните надвратници на манастирската црква, изработени во годината на основањето на овој храм, кои сведочат за преданоста со која монахот Мануил ги поставил темелите на струмичкиот манастир посветен на Пресвета Богородица – Елеуса.
„И еве, драги браќа и сестри, после повеќе од илјада години ние сме сведоци дека пресветата мајка Божја го примила овој дар, скромен, од рацете на епископ Мануил, и еве, после толку време сведочиме дека нејзиното мајчинство, застапништво и закрила не прекинува до ден денес и за ова свето место, но и за оние коишто се подвизуваат и живеат овде“, рече викарниот епископ.
На промоцијата се обрати и академикот Ѓорги Поп-Атанасов, редовен член на МАНУ, кој како проучувач на стари ракописи се задржа на ракописите кои манастирот ги поседувал, посведочени во пописот на манастирскиот инвентар од 1164 година. Тоа се 68 црковни книги чија судбина е непозната. Тој образложи свои претпоставки дека некои од овие ракописи, доколку се зачувани, можеби денес се наоѓаат во архиви во Бугарија и Русија, и притоа ги поттикна авторите на оваа монографија да продолжат да трагаат по наследството на Вељушкиот манастир. Тој исто така предложи зачуваното наследство на струмичкиот манастир да биде дигитализирано.
„Ако оваа екипа што го направи, го создаде ова вредно издание, ако продолжи со работа, би било добро да се направат напори да се пронајдат некои од тие ракописи коишто биле сопственост на манастирот, да се направат дигитални копии од ракописите, да се направи една дигитална институција на црковното книжевно наследство што се чува во овој наш свет манастир“, рече академикот Поп-Атанасов.
Градоначалникот на Струмица Костадин Костадинов истакна дека Струмица и струмичани се пример како се чува и негува културното наследство и духовното богатство и рече дека поддршката на општината за публикување на монографијата е придонес кон конзервирањето на знаењето за Вељушкиот манастир, наш духовен бисер и ризница. /К.Ѓ./
